🏛️ Spadek zagraniczny – jakie przepisy prawa cywilnego mają zastosowanie, gdy spadkodawca mieszkał poza Polską?
Wraz z rosnącą mobilnością Polaków coraz częściej pojawia się problem: jak przeprowadzić sprawę spadkową po osobie, która zmarła za granicą? Miliony naszych rodaków od lat mieszkają w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Holandii czy Norwegii, a po ich śmierci rodzina w Polsce często staje przed pytaniem – czy dziedziczenie odbywa się według prawa polskiego, czy prawa państwa, w którym zmarły mieszkał?
Na to pytanie nie ma jednej prostej odpowiedzi. Zależy ona od przepisów Kodeksu cywilnego, Rozporządzenia (UE) nr 650/2012 oraz zasad międzynarodowego prawa prywatnego. W artykule wyjaśniam krok po kroku, jakie przepisy mają zastosowanie, jak ustalić jurysdykcję sądu, a także jak uniknąć błędów w postępowaniach o spadek zagraniczny.
Prawo właściwe dla spadku – podstawowa zasada
Zgodnie z art. 21 Rozporządzenia (UE) nr 650/2012, do całości spadku stosuje się prawo państwa, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.
Co to oznacza w praktyce?
Jeśli obywatel Polski od kilku lat mieszkał i pracował w Niemczech, to – co do zasady – jego dziedziczenie będzie regulowane prawem niemieckim, a nie polskim. Nie ma tu znaczenia fakt, że zachował polskie obywatelstwo.
👉 Przykład:
Pan Marek, obywatel Polski, od 10 lat mieszkał w Monachium, gdzie kupił mieszkanie i założył rodzinę. Po jego śmierci w 2024 roku sąd niemiecki będzie właściwy do przeprowadzenia postępowania spadkowego, a zastosowanie znajdzie prawo niemieckie, mimo że część majątku – np. działka – znajduje się w Polsce.
Wyjątek – wybór prawa ojczystego przez spadkodawcę
Rozporządzenie UE wprowadza jednak ważny wyjątek. Zgodnie z art. 22, spadkodawca może w testamencie wybrać prawo państwa, którego jest obywatelem, jako właściwe dla swojego spadku.
Dzięki temu Polak mieszkający za granicą może zapisać w testamencie, że jego spadek będzie rozpatrywany według prawa polskiego, nawet jeśli od lat przebywa poza krajem.
✅ Przykładowa klauzula testamentowa:
„Na podstawie art. 22 Rozporządzenia (UE) nr 650/2012 wybieram prawo polskie jako właściwe dla całości mojego spadku.”
Taki zapis może znacząco ułatwić życie spadkobiercom. Gdy testament nie zawiera wyboru prawa, mogą pojawić się poważne komplikacje, np. różnice w zasadach dziedziczenia ustawowego lub w interpretacji ważności testamentu.
Miejsce zwykłego pobytu – jak je ustalić?
Ustalenie miejsca zwykłego pobytu zmarłego bywa najtrudniejszym elementem całego postępowania. Nie chodzi bowiem o chwilowe przebywanie w danym kraju, lecz o centrum życiowych interesów – miejsce, w którym dana osoba rzeczywiście żyła, pracowała i utrzymywała relacje rodzinne.
👉 Przykład 1:
Pani Ewa od 5 lat pracowała we Włoszech, ale co miesiąc wracała do Polski, gdzie miała męża i dzieci. W takiej sytuacji sąd może uznać, że miejsce zwykłego pobytu nadal znajdowało się w Polsce, mimo że praca była wykonywana za granicą.
👉 Przykład 2:
Pan Krzysztof wyjechał do Holandii, gdzie kupił dom, zarejestrował działalność gospodarczą i mieszkał z partnerką przez 7 lat. Tutaj miejsce zwykłego pobytu będzie w Holandii, a więc zastosowanie znajdzie prawo holenderskie.
Jurysdykcja sądu – gdzie wszcząć postępowanie spadkowe?
Zasadą (art. 4 rozporządzenia) jest, że sądy państwa, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, są właściwe do rozstrzygania całości sprawy spadkowej.
Oznacza to, że jeżeli spadkodawca mieszkał w Hiszpanii, to hiszpański sąd będzie prowadził postępowanie spadkowe – nawet jeśli nieruchomość znajduje się w Polsce.
W szczególnych przypadkach można jednak wystąpić do polskiego sądu, np. gdy:
- spadkodawca wybrał prawo polskie,
- większość majątku znajduje się w Polsce,
- istnieje tzw. „ścisły związek” sprawy z terytorium RP.
Spadek zagraniczny a majątek położony w Polsce
Często zmarły miał majątek w kilku krajach – np. mieszkanie w Niemczech, rachunek bankowy w Polsce i działkę w Chorwacji.
Rozporządzenie 650/2012 wprowadza zasadę jedności spadku – co do zasady stosuje się jedno prawo do całego majątku, niezależnie od jego położenia.
Jednak w praktyce:
- niektóre kraje (np. Wielka Brytania, USA) wciąż stosują zasadę terytorialności, czyli dziedziczenie nieruchomości według prawa miejsca położenia,
- polskie sądy wymagają często przedstawienia Europejskiego Poświadczenia Spadkowego (EPS), które potwierdza status spadkobiercy.
Europejskie Poświadczenie Spadkowe (EPS) – czym jest i do czego służy?
Europejskie Poświadczenie Spadkowe (ang. European Certificate of Succession) to dokument obowiązujący w całej Unii Europejskiej (poza Danią, Irlandią i Wielką Brytanią).
Wydaje go sąd lub notariusz i potwierdza ono, kto jest spadkobiercą, zapisobiercą lub wykonawcą testamentu.
EPS pozwala:
- potwierdzić prawa spadkobierców w innym kraju UE,
- sprzedać odziedziczoną nieruchomość za granicą bez odrębnego postępowania,
- uniknąć konieczności wielokrotnego tłumaczenia i uwierzytelniania orzeczeń.
👉 Przykład:
Pani Anna odziedziczyła po ojcu (zamieszkałym w Austrii) mieszkanie w Wiedniu i działkę w Polsce. Dzięki EPS wydanemu przez austriackiego notariusza może sprzedać działkę w Polsce, przedstawiając ten sam dokument w polskim sądzie.
Spadek po osobie mieszkającej w Wielkiej Brytanii – co po Brexicie?
Po wystąpieniu Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, rozporządzenie 650/2012 nie obowiązuje na jej terytorium.
W praktyce oznacza to, że:
- dziedziczenie nieruchomości (np. domu w Londynie) podlega prawu angielskiemu,
- dziedziczenie ruchomości (np. oszczędności, samochodów) – prawu miejsca zamieszkania zmarłego.
Co więcej, postępowania spadkowe w Anglii są prowadzone przez tzw. Probate Registry, a uzyskane tam dokumenty (Grant of Probate) nie są automatycznie uznawane w Polsce – wymagają procedury uznania orzeczenia zagranicznego.
Spadek po obywatelu polskim zmarłym poza UE
W przypadku śmierci Polaka w kraju spoza UE (np. USA, Kanada, Norwegia), zastosowanie ma ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe.
Zgodnie z art. 64 tej ustawy, do dziedziczenia stosuje się prawo ojczyste spadkodawcy, chyba że był on stale związany z innym państwem.
👉 Przykład:
Polak od 15 lat mieszkający w Kanadzie, posiadający obywatelstwo kanadyjskie, pozostający w związku małżeńskim i posiadający dom w Toronto – jego spadek będzie podlegał prawu kanadyjskiemu, a nie polskiemu.
Najczęstsze problemy w sprawach o spadek zagraniczny
- Brak wyboru prawa w testamencie.
- Trudności z ustaleniem miejsca zwykłego pobytu.
- Różnice między krajami w zakresie zachowku i dziedziczenia ustawowego.
- Brak uznania testamentu zagranicznego w Polsce (np. testament własnoręczny nie spełnia wymogów polskich).
- Długie procedury uznawania orzeczeń sądów zagranicznych.
- Problemy z podatkiem od spadku po majątku za granicą.
Jak uniknąć komplikacji?
Aby uniknąć problemów z dziedziczeniem międzynarodowym, warto:
- sporządzić testament z wyborem prawa ojczystego,
- uporządkować dokumentację majątku (np. akty własności, konta bankowe, udziały),
- skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym międzynarodowym,
- w przypadku majątku w kilku krajach – rozważyć uzyskanie Europejskiego Poświadczenia Spadkowego.
Spadek zagraniczny - Podsumowanie
Sprawy o spadek zagraniczny należą do najbardziej złożonych w praktyce prawa cywilnego.
Kluczowe jest prawidłowe ustalenie miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, ewentualnego wyboru prawa oraz jurysdykcji sądu.
Odpowiednie zapisy w testamencie mogą zaoszczędzić spadkobiercom wielu lat postępowań, kosztów i stresu.
Jeśli zmarły mieszkał poza Polską, a Ty jesteś spadkobiercą – skonsultuj się z prawnikiem, zanim podejmiesz jakiekolwiek działania. Właściwe przygotowanie dokumentów i znajomość przepisów to klucz do skutecznego przeprowadzenia sprawy spadkowej.