Zachowek to jedno z najczęściej pojawiających się źródeł sporów w sprawach spadkowych. Szczególnie dużo kontrowersji budzi on wtedy, gdy w skład spadku wchodzą gospodarstwa rolne albo firmy rodzinne. W takich sytuacjach pojawia się konflikt pomiędzy ochroną interesów najbliższej rodziny zmarłego a potrzebą zachowania integralności i płynności funkcjonowania przedsiębiorstwa lub gospodarstwa.
W artykule wyjaśniamy, czym jest zachowek w przypadku dziedziczenia gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw rodzinnych, jakie praktyczne problemy się z nim wiążą oraz jakie rozwiązania przewiduje prawo i orzecznictwo sądowe.
Czym jest zachowek?
Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące najbliższym członkom rodziny zmarłego, którzy zostali pominięci w dziedziczeniu ustawowym lub otrzymali mniej, niż im się należy.
Do grona uprawnionych do zachowku należą przede wszystkim:
- małżonek,
- dzieci (a w przypadku ich śmierci – wnuki),
- rodzice zmarłego (jeżeli nie ma dzieci).
Wysokość zachowku zależy od udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – i wynosi zwykle 1/2 tego udziału, a w przypadku osób małoletnich i trwale niezdolnych do pracy – 2/3.
Problem zachowku przy gospodarstwach rolnych
1. Tradycja a współczesne przepisy
Przez wiele lat polskie prawo spadkowe przewidywało odrębne zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych. Celem było zachowanie gospodarstwa w całości i zapewnienie jego prowadzenia przez osobę zdolną do pracy w rolnictwie. Dziś te przepisy zostały uchylone, a gospodarstwa rolne traktowane są jak każdy inny składnik majątku.
To oznacza, że przy ustalaniu zachowku bierze się pod uwagę wartość całego gospodarstwa rolnego, co w praktyce rodzi trudności:
- Jak wycenić gospodarstwo rolne (z uwzględnieniem maszyn, budynków, ziemi)?
- Czy brać pod uwagę wartość rynkową czy produkcyjną?
- Co w sytuacji, gdy gospodarstwo jest jedynym źródłem utrzymania spadkobiercy, który je prowadzi?
2. Konflikty rodzinne
Najczęstszy problem polega na tym, że jedno z dzieci prowadzi gospodarstwo, a pozostałe żądają zachowku. Spieniężenie gospodarstwa jest jednak często niemożliwe, ponieważ oznaczałoby zniszczenie jego całości i zaprzepaszczenie dorobku pokoleń.
Zachowek a firmy rodzinne
1. Przedsiębiorstwo w spadku
W przypadku firm rodzinnych sytuacja wygląda podobnie. Firma to nie tylko aktywa i majątek, ale też kontrakty, reputacja, know-how i ciągłość działalności. Jeżeli konieczne staje się wypłacenie zachowku, firma może stracić płynność finansową, a nawet upaść.
2. Wycena przedsiębiorstwa
Największym praktycznym problemem jest wycena przedsiębiorstwa. Sąd powołuje biegłego, który określa wartość firmy – często na poziomie, który znacznie przekracza jej bieżące możliwości finansowe. To prowadzi do sytuacji, w której spadkobierca kontynuujący działalność musi zaciągać kredyty, aby wypłacić rodzeństwu zachowek.
3. Przykłady problematycznych sytuacji:
- Firma rodzinna przechodzi na jedno z dzieci, które ją prowadzi, a pozostali spadkobiercy domagają się zachowku w gotówce.
- Przedsiębiorstwo wymaga stałych inwestycji – wypłata zachowku blokuje jego rozwój.
- Brak płynności może skutkować koniecznością sprzedaży firmy podmiotowi zewnętrznemu.
Możliwe rozwiązania prawne
- Umowa dożywocia lub darowizna za życia – przekazanie gospodarstwa lub firmy jeszcze za życia spadkodawcy pozwala uregulować sytuację wcześniej, choć darowizna wpływa na wysokość zachowku (zalicza się ją do substratu spadku).
- Zrzeczenie się dziedziczenia – spadkobiercy mogą zawrzeć umowę, w której rezygnują z dziedziczenia i ewentualnych roszczeń o zachowek.
- Testament z zapisem windykacyjnym – pozwala wskazać konkretnego spadkobiercę, który otrzyma przedsiębiorstwo lub gospodarstwo. Pozostali nadal mogą żądać zachowku, ale struktura dziedziczenia jest bardziej przewidywalna.
- Planowanie sukcesji firmy rodzinnej – dzięki nowelizacjom prawa spadkowego i gospodarczego możliwe jest ustanowienie zarządu sukcesyjnego, co ułatwia kontynuowanie działalności po śmierci właściciela.
- Ugody rodzinne – w praktyce często najlepszym rozwiązaniem jest zawarcie ugody między spadkobiercami, która pozwala rozłożyć wypłatę zachowku na raty lub częściowo zaspokoić go w naturze.
Orzecznictwo sądowe
Polskie sądy wielokrotnie podkreślają, że zachowek ma charakter pieniężny, co oznacza, że nie można żądać udziału w przedsiębiorstwie czy gospodarstwie, a jedynie zapłaty. Przykładowo:
- Wyrok Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2008 r. (IV CSK 410/07) – wskazał, że zachowek nie może być zaspokojony poprzez przyznanie udziału w przedsiębiorstwie, a jedynie w formie pieniężnej.
- Wyrok SN z 13 lutego 2004 r. (II CK 444/02) – podkreślił, że wartość gospodarstwa rolnego ustalana jest według cen rynkowych, a nie dochodowości gospodarstwa.
Podsumowanie
Zachowek w przypadku gospodarstw rolnych i firm rodzinnych to zagadnienie wyjątkowo trudne w praktyce. Z jednej strony chroni interesy najbliższej rodziny, z drugiej – może doprowadzić do upadku gospodarstwa lub przedsiębiorstwa, które często budowane były przez pokolenia.
Najlepszym rozwiązaniem jest odpowiednie planowanie sukcesji za życia właściciela i korzystanie z instrumentów prawnych, które pozwalają uniknąć sporów. W razie konfliktu warto rozważyć ugodę, aby pogodzić interesy rodziny z zachowaniem ciągłości gospodarstwa lub firmy.